In de dagen rond 4 en 5 mei loopt de Tweede Wereldoorlog weer als een rode draad door ons aller levens. Geen beter moment voor de Nederlandse première van de film Im Labyrinth des Schweigens. De in Italië geboren, maar in Duitsland werkzame regisseur Giulio Ricciarelli steekt de hand in eigen boezem en legt de vinger op een pijnlijke periode in het naoorlogse Duitsland. Waar Auschwitz nu staat voor beelden van gruwelijkheden en talloze doden was dat in de jaren vijftig in Duitsland zeker nog niet het geval. Auschwitz was onbekend, weggestopt en bijna vergeten. Movie Machine sprak met regisseur Giulio Ricciarelli en hoofdrolspeler Alexander Fehling.
CH: Wanneer we tegenwoordig Auschwitz zeggen, zijn er weinig mensen in de westerse wereld die niet direct de afschuwelijke beelden voor zich zien. Auschwitz is een beladen naam waar niemand meer omheen kan. De film legt een tijd na de Tweede Wereldoorlog bloot waar dat zeker nog niet het geval was. Dat is toch bijna niet voor te stellen.
GR: “Klopt, dat kunnen wij ons tegenwoordig ook niet meer voorstellen. En toch als je het een oudere generatie voorlegt komen de verhalen wel. In de loop der jaren is die bewustwording er wel gekomen en nu weet iedereen wat er zich tijdens de oorlogsjaren afspeelde. Ook een televisieserie als Holocaust (1978) maakt deel uit van dat proces. Maar in de jaren vijftig werd er geen aandacht aan besteedt. De oorlog werd weggestopt. Duitsland moest zich herstellen en de zwarte bladzijde uit de geschiedenisboeken moest zo snel mogelijk worden vergeten. En dat kon en mocht natuurlijk niet gebeuren.”
CH: Toch zijn er in de loop der jaren, ook in Duitsland, heel veel films gemaakt over de Tweede Wereldoorlog en dan heel specifiek over de oorlogsjaren. De afgelopen jaren zien we wel meer films over de periode net na de oorlog met films als Lore, Anonyma en Phoenix. Was de tijd rijp voor een film als Im Labyrinth des Schweigens.
GR: “Dat denk ik wel. Een jongere generatie is enerzijds wel klaar met de oorlog, maar anderzijds maakt het ook deel uit van hun geschiedenis en identiteit. Het verdringen van die geschiedenis heeft jaren een zwaar stempel gedrukt op de Duitse bevolking. Er was een soort van redenering die zei okay, er is een oorlog geweest, de Duitsers zijn fout geweest, we hebben onze fouten ingezien en gaan nu werken aan een nieuwe toekomst. Maar de Nazi’s waren natuurlijk niet zomaar weg. Overal in de samenleving, van hoog tot laag, liepen ze nog rond en heel wat met aardig wat op hun kerfstok. Maar daar vroeg niemand naar.”
CH: uit angst voor hun antwoord?
GR: “Zeker, de processen in Neurenberg hadden de top van de Nazi’s aangepakt en daarmee was het voor een groot deel van de Duitse bevolking gedaan. Die processen stond als een soort symbool voor de nationale schuld. Maar het was niet alleen die Nazi top. Het waren mensen als de journalist Thomas Gnielka, die ook in de film zit, die de zaak niet lieten rusten. Dat waren alleen uitzonderingen. Het overgrote deel van de bevolking hield zijn mond, ze zwegen, de daders en de slachtoffers, maar beiden om andere redenen.”
CH: Hoe belangrijk zijn de uiteindelijke Auschwitz processen geweest?
GR: “Heel belangrijk, je kunt je nu bijna niet meer voorstellen hoe Duitsland eruit had gezien als die processen er nooit waren geweest. Ze hebben het land op historisch meer dan relevante wijze verandert. Wat officier van justitie Fritz Bauer (Gert Voss) in de film ook aangeeft ging het niet zozeer om wraak, maar wel om bewustwording en de jongere generatie duidelijk te maken dat zoiets nooit meer mag gebeuren.”
CH: Wat was voor u de reden om deze film te maken?
GR: “Ik wil graag verhalen vertellen. Dat is ook wel het belangrijkste wat je als regisseur doet.”
CH: Zeker, maar voor een speelfilmregiedebuut kan ik me voorstellen dat je toch minder zware materie neemt.
GR: “Haha, dat had ik kunnen doen, maar ik wilde een relevante film maken en ik kwam met dit verhaal in aanraking. Ik had net als andere Duitsers natuurlijk wel op school het nodige geleerd over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust maar de periode daarna, die voorafging aan de Auschwitz processen was ook voor mij onbekend terrein. Daarbij sprak het thema mij aan over hoe een land met zijn verleden en schuld omgaat. En dat is natuurlijk een intrigerend uitgangspunt. Zeker toen ik mij in de materie ging verdiepen en op de persoon van Fritz Bauer stuitte. Ik had zijn naam ooit wel eens ergens gehoord, maar wist eigenlijk niets over hem.”
CH: U hebt het scenario met Elisabeth Barthel geschreven. Hoe is dat zo gekomen?
GR: “Elisabeth Barthel liep rond met het idee om een film te maken over deze periode. Dat idee kwam via mijn co-producente op mijn bureau net op het moment dat ik op zoek was naar een onderwerp voor mijn eerste speelfilm.”
CH: Wat dacht u aanvankelijk?
GR: “Wat zovelen dachten. Het verhaal van de oorlog is toch al lang en breed verteld. Dat bleek dus niet zo te zijn.”
Alexander Fehling speelt de hoofdrol van Johann Radmann, de jonge jurist die aan de zware taak begint om het zwijgen te doorbreken. Hij moet zich staande houden in een vijandige omgeving waar de meesten hem liever zien gaan dan komen. Een onruststoker in een land dat niets liever wil dan rust en naar de toekomst kijken.
CH: Hoe bent u met de film in aanraking gekomen?
AF: “Een jaar voordat de opnames begonnen kreeg ik het scenario onder ogen. Ik was eigenlijk meteen verkocht. Ik kende Giulio op dat moment nog niet, maar heb hem wel meteen opgebeld. Na onze eerste ontmoeting was het wel duidelijk dat we met elkaar in zee zouden gaan. Terwijl Giulio vervolgens in de weer was met de rest van de productie ben ik mij gaan verdiepen in het karakter.”
CH: Het karakter van Johann Radmann is een samenstel van verschillende personen uit de bewuste periode?
AF: “Radmann is inderdaad een fictief karakter, in tegenstelling tot Bauer en Gnielka. Radmann is een samenstel van drie officieren van justitie uit die periode. Een goede keuze want juist door het fictieve karakter kun je meer aandacht besteden aan de onderliggende thematiek. Die is belangrijker dan het afwikkelen van de historisch correcte biografische gegevens.”
CH: U kon dus niet terugvallen op één bepaalde persoon voor de voorbereiding. Hoe heeft u de rol aangepakt?
AF: “Er kwamen heel wat dingen bij kijken. Bijvoorbeeld hoe mannen in die tijd omgingen met vrouwen, je houding en hoe je spreekt. Maar waar ik mij het meest overheen heb moeten tillen is het begrip rond Auschwitz. Dat woord had toen, in de jaren vijftig, nog geen betekenis. Je moet je voorstellen dat wij tegenwoordig bij het woord Auschwitz meteen de beelden van de gruwelen voor ogen hebben. Dat moest ik helemaal loslaten. Ik ben verschillende boeken gaan lezen over deze tijd, heb de biografie van Fritz Bauer gelezen en gesproken met officier van justitie Gerhard Wiese, die in de jaren vijftig ongeveer mijn leeftijd had toen hij deel uitmaakte van de Auschwitz onderzoeksgroep.”
CH: Hoe belangrijk zijn volgens u die Auschwitz processen geweest?
AF: “Van onschatbare waarde. Zonder deze processen had ons land er nu heel anders uitgezien en had ons land een heel andere positie in de wereld gehad. De processen hebben, door de blik nogmaals op het verleden te richten, de deur naar de toekomst geopend en hebben laten zien dat Duitsland ook daadwerkelijk verantwoording nam voor het verleden. Het collectieve zwijgen werd doorbroken.”
GR: “We laten in de film dan ook vooral zien wat de toeschouwer nog niet wist over Auschwitz, namelijk dat na de oorlog daar feitelijk niemand wat over wist of wilde weten. De blik van Radmann is daarin heel belangrijk. We ontdekken door zijn ogen en tot zijn grote ontsteltenis de waarheid.”
CH: De waarheid die wij nu kennen.
GR: “Inderdaad, daarom hebben we er ook voor gekozen om de getuigenissen van de slachtoffers niet te laten horen. Die getuigenissen, die vreselijke verhalen kennen we inmiddels maar al te goed. Ik wilde ze in de film visualiseren door de reacties te laten zien van degenen die de verhalen van de slachtoffers aanhoren en optekenen. Die ontzetting op de gezichten, het ongeloof en desillusie zeggen meer dan woorden.”
CH: Toch komen die verhalen wel een paar keer heel duidelijk uitgesproken voorbij.
GR: “Klopt, er komt een verhaal voorbij over de kleine jongen in Auschwitz en de schilder Simon vertelt hoe hij zijn kinderen verloor en wat Mengele met de tweeling deed. Maar ook hier laten we de verhalen niet gepaard gaan met beelden.”
CH: Met Mengele komt u natuurlijk wel weer op het verhaal van de grote daders van Auschwitz terwijl de film juist kijkt naar de gewone mensen. Was het niet een risico dit erin te verwerken?
GR: “Dat niet, maar we moesten er natuurlijk wel evenwichtig mee omgaan zodat het niet alle aandacht in het verhaal naar zich toe zou trekken. De film gaat niet over de jacht op Mengele. Maar feit is wel dat er een arrestatiebevel voor Mengele lag en hij regelmatig naar Duitsland terugkeerde zonder dat er ingegrepen werd. En dat tekent nu juist de situatie van het vergeten en wegstoppen van het verleden waar de film wel over gaat.”
CH: U wilt met de film niet de zoveelste geschiedenisles afleveren?
GR: “Nee, zeker niet. Ik wilde een film met een emotionele en intellectuele lading maken tegen de achtergrond van historische gebeurtenissen. We wilden geen documentaire maken, maar een speelfilm die mensen van verschillende generaties kan aanspreken.”
CH: Een sleutelscène in de film zien we wanneer Radmann een bezoek brengt aan Auschwitz en zich afvraagt wat hij gedaan zou hebben.
GR: “Inderdaad, als Radmann zegt: “Ich weiß nicht, was ich getan hätte”, is dat een belangrijk stuk bewustwording aan zijn kant. Ik hoop dat ik zelf nooit in zo’n situatie terechtkom want ook ik zelf zou niet weten hoe ik zou reageren, wat ik zou doen.”
Constant Hoogenbosch
