Een lang leven, een vervloekte loopbaan
Leni Riefenstahl lange tijd persona non grata en een van de meest besproken vrouwen van de twintigste eeuw. Met haar overlijden op 8 september 2003 sloot ze 101 levensjaren af waarvan het overgrote deel als middelpunt van een langlopende discussie rond de kwestie: was ze fout of niet?
Het was de persoonlijke kennismaking met Adolf Hitler die haar na de Tweede Wereldoorlog opspeelde. De carrière van Riefenstahl (22 augustus 1902) loopt gelijk aan de opkomst van Hitler die al snel inzag dat de regiekwaliteiten van deze dame van pas zouden kunnen komen. Riefenstahl had haar regiedebuut in 1932 afgeleverd met Das Blaue Licht, een jaar voor de machtsovername van Hitler in 1933. Twee films zouden haar voor de rest van haar lange leven brandmerken. Triumph des Willens uit 1934 over de partijdag in Neurenberg en Olympia uit 1938 over de Olympische Spelen zetten haar op de internationale kaart maar niet op een wijze die Riefenstahl gehoopt had. Beide films waren hoogstaande staaltjes van cinematografie die nog steeds hun invloed uitoefenen op hedendaagse filmmakers. Maar daar ging het niet om. Het was de werkrelatie met Hitler die haar achtervolgde. Ze werd gezien als zijn persoonlijke lieveling en handlanger in het kwaad. Na de Tweede Wereldoorlog moest Riefenstahl erkennen dat haar kennismaking met Hitler ‘de grootste ramp’ van haar leven was geweest. In de zware jaren die na de oorlog volgden is Riefenstahl altijd bij haar standpunt gebleven dat haar wijze van filmen niet in dienst was van de politiek van Derde Rijk maar gedreven door puur esthetische overwegingen. Een soortgelijke problematiek was jaren eerder opgedoken bij de Amerikaanse filmer D.W. Griffith die na zijn Birth of A Nation in 1915 werd beschuldigd van racisme. Geschokt kon hij de aantijgingen een jaar later weerleggen met Intolerance. Dat kon Riefenstahl niet en haar werkelijke overwegingen zullen altijd een discussiepunt blijven. Nog steeds gaan de geruchten dat zij een verhouding met Hitler zou hebben gehad. Tijdens een interview met Reuters in 2000 wist Riefenstahl nog te melden dat: “Hitler saw me as an artist — as an artist, not, as some have written, as a lover or something.”
De oorlog na de oorlog
Toen de oorlogshandelingen op het Europese strijdtoneel waren beëindigd was het tijd voor wederopbouw en de omgang met een zwaar trauma dat om zondebokken schreeuwde. Riefenstahl was een makkelijk slachtoffer. Een bekende en alom geprezen persoonlijkheid die een voorbeeldfunctie zou krijgen in de denazificatie. Evenals de vooraanstaande dirigent Wilhelm Fürtwangler die in 1934 nota bene nog zijn werk had neergelegd omdat hij van de Nationaal Socialisten geen Joodse musici mocht inzetten. Ook hij kwam tot december 1946 zwaar onder vuur te liggen omdat hij zou hebben samengezworen met de Nazi’s. Hem werd het lot van Riefenstahl onthouden door persoonlijke inzet van de Amerikaanse violist en dirigent Yehudi Menuhin en de Zwitserse dirigent Ernest Ansermet.
Riefenstahl had dat geluk niet en ze werd na de oorlog ondergebracht in strafkampen en gevangenissen voor denazificatie. Na de officiële denazificatie in 1952 begon de oorlog voor Riefenstahl pas goed. Ze werd een paria in medialand. Ondanks haar verklaringen dat ze uit naïviteit niet wist met wat voor mensen ze te maken had gehad bleef Riefenstahl persona non grata en kreeg voor geen enkel filmproject de financiering van de grond. Ook haar foto’s vonden geen aftrek bij de Duitse bladen. Ze gooide het bijltje er niet bij neer en startte in de jaren zestig een carrière als fotografe in Afrika. In een interview vertelde Riefenstahl dat ze in 1955 Ernest Hemingway’s Green Hills of Africa had gelezen en vervolgens niets liever wilde dan vertrekken naar Soedan. Dat deed ze ook en leefde vervolgens maandenlang onder de inheemse bevolking. De drie daaruit voortvloeiende fotoboeken waren een toonbeeld van schoonheid en esthetiek waarmee ze de levensstijlen en essentie weergaf van een volk dat meer en meer zijn eigen identiteit verloor. Het kamp rond Riefenstahl was wederom verdeeld. Alhoewel de zeer esthetisch verantwoorde en eerlijke fotografie van de bevolking juist het tegendeel bewees van enige racistische ideeën gooiden de tegenstanders van Riefenstahl haar voor de voeten dat het fotowerk wederom slechts een uiting was van de Nazi ideaal van een goddelijk lichaam.
Duik in het diepe
Op 72-jarige leeftijd besloot Riefenstahl zich te toe te leggen op onderwaterfilmen. Ze loog in 1973 over haar leeftijd omdat ze anders geen licentie zou krijgen om te duiken in de Stille Oceaan. Vorig jaar presenteerde Riefenstahl ter gelegenheid van haar honderdste verjaardag het resultaat. De documentaire Unterwasser Impressionen is een ode aan de schone wereld onder water bestaande uit beelden die ze vastlegde in de periode 1974 tot 2000. Het was haar eerste maar ook laatste film in 48 jaar. En wederom gingen er stemmen op dat uit haar beelden de glorificatie van Nazi-idealen spraken.
Van vloek naar zegen?
Leni Riefenstahl werd niet door iedereen veroordeeld. Er was op kleine schaal ook sprake van een duidelijke relativering van een mens in zijn tijd die nooit helemaal kan bevatten wat er om hem heen gebeurd en slechts achteraf kan oordelen. Tevens is het werk van Riefenstahl een belangrijke inspiratiebron voor vele regisseurs geweest, alhoewel niet alle regisseurs dat zullen toegeven. Haar beeldtaal heeft ontegenzeggelijk sporen nagelaten in vele epossen en oorlogsfilms waar mensenmassa’s op de been zijn. Bezien we in dit licht Paul Verhoeven’s Starship Troopers dan laten deze beelden zich makkelijk terugvoeren op het werk van Riefenstahl. Het hypocriete is ook nog eens dat Riefenstahl voor haar Triumph des Willens (1934) nota bene in de jaren dertig prijzen won op filmfestivals in Parijs en Venetië en daarmee dus werd beoordeeld op haar werk als kunstenares en niet als handlanger van een regime dat in die tijd ook nog eens met geheel andere ogen werd bekeken dan wij nu doen met de kennis van de gruwelen en de oorlog.
Riefenstahl heeft zich nooit neer kunnen leggen bij de kritiek en vooral de veroordeling van haar werk en persoon. Geheel terecht wanneer we haar vele artistieke collega’s maar ook wetenschappers en intellectuelen bekijken die tijdens de Tweede Wereldoorlog gewoon hun werk deden en na de oorlog vreemd genoeg hun carrière onverminderd door hebben kunnen zetten. Naar raketgeleerde Werner von Braun die in raketbasis Peenemunde in de periode 1937-1945 aan de wieg stond van de gevreesde V2 raket kraaide niemand meer. Hij kwam in Amerika terecht en hielp de Amerikanen letterlijk naar de maan. Ook actrices als Zarah Leander (overigens van Zweedse komaf) en Hildegard Kneff werkten tijdens de oorlogsjaren in Duitsland maar zij hebben na de oorlog nog een vruchtbare loopbaan mogen doormaken. En werken zonder goedkeuring van de Nationaal Socialisten was er niet bij.
Het heeft lang moeten duren voordat er weer een voorzichtige positieve beoordeling van Riefenstahl’s werk mogelijk was. Ze heeft nog een deel van haar eerherstel mogen beleven en er wordt tegenwoordig in een meer open sfeer over haar werk gesproken. Hier en daar zelfs bewondering. Op enige punten is de kritiek zelfs omgeslagen in een verheerlijking van de taaie Duitse diva en werd ze een inspiratiebron voor de sterke moderne vrouw. Actrice Jodie Foster werkt al enige jaren aan een film over Riefenstahl waarin ze zelf de hoofdrol wil vertolken en in de afgelopen jaren zagen meerdere biografieën en exposities het levenslicht.
Als Leni Riefenstahl dus iets gelukt is dan is het wel door haar vasthoudendheid en ongekend doorzettingsvermogen op de valreep van haar leven nog een deel van haar naam te redden. Riefenstahl had tegen zich dat ze Hitler persoonlijk kende. Ze wond er geen doekjes om dat ze destijds onder de indruk was van zijn charisma. Evenals de rest van de Duitse natie. Ook degenen die haar na de oorlog veroordeelden.
Constant Hoogenbosch
©Movie Machine 2003
