Wanneer een film de tand des tijds doorstaat is dat een respectabele prestatie. Weet de betreffende film ook nog eens geen enkel grammetje aan kracht in te boeten, dan is er sprake van iets bijzonders.
In 1973 sloeg regisseur William Friedkin met The Exorcist een bijl in het altaar van de filmwereld en gaf een gezicht aan de universele angst voor het kwaad. Vanaf dat moment zou film nooit meer hetzelfde zijn. Van discipel tot inquisiteur, de wereld was verdeeld in felle kampen die Friedkins geesteskind of heilig verklaarden of verwezen naar de brandstapel. Hoe dan ook Friedkin’s naam als enfant terrible onder de regisseurs uit de jaren zeventig was gevestigd.
Aan de basis van The Exorcist stond de gelijknamige roman van William Peter Blatty uit 1971. Blatty was geen onbekende in Hollywood. Als scriptschrijver van komedies, waaronder A Shot in the Dark met Peter Sellers als de klungelige inspector Clouseau, besloot hij het eens over een andere boeg te gooien. Dat zijn koerswisseling zo radicaal zou zijn had niemand durven dromen en zo stond hij aan de wieg van grootste filmnachtmerrie ooit. Hij baseerde zijn verhaal losjes op ware gebeurtenissen uit 1949 waarbij een jongetje door de duivel bezeten zou zijn en door middel van een exorcisme werd verlost uit den boze. Blatty verwisselde het jongetje voor een pubermeisje, dochter van een populaire actrice, dat bezeten raakt door de prins der duisternis. Nadat artsen en psychiaters in de film geen soelaas bieden neemt de wanhopige moeder, Ellen Burstyn, toevlucht tot de kerk. Aan Jason Miller als father Karras de opgave de zaak te onderzoeken en te ontkrachten als zijnde een zinsbegoocheling en gevolg van een psychische stoornis. De situatie niet meester krijgt hij steun van veteraan father Merrin, een indrukwekkende rol van Max von Sydow, die voor de film een stuk ouder werd gemaakt. Wat zich vervolgens op de koude slaapkamer van Linda Blair alias Regan MacNeill ontvouwd gaat alle fantasie te boven en Friedkin roept een ijzige, beklemmende sfeer op die ook lang na het verlaten van de bioscoopzaal nog door het hoofd blijft spoken. Maar waar zit nu die kracht van de film in, waarom is het kwaad hier nu wel zo angstaanjagend dat in zovele andere films eerder lachwekkend is?
Het antwoord is wellicht eenvoudiger dan gedacht. Blatty koos niet voor een duivel met megalomane ambities, geen duivel die de wereld aan zich wil onderwerpen. Geen eeuwenoude complotten van satanisten die bloedlijnen in de gaten houden om zo de geboorte van de prins der duisternis op aarde te bewerkstelligen onder de juiste sterrenconstellatie. Nee, Blatty koos voor de totale willekeur van het kwaad dat een onbeduidend twaalfjarig meisje onderwerpt aan zijn wil. En waarom? Omdat het kwaad chaos is, willekeur. Regan McNeill is niets speciaals, geen uitverkorene maar een herkenbaar meisje in een normaal leven. In die herkenbaarheid van het kwaad dat het alledaagse leven binnenstapt, huist de echte horror van The Exorcist.
De release van de film bracht een hevige discussie teweeg over de ingestelde leeftijdsgrens en binnen de religieuze wereld ontvouwde zich een waar schisma over de heiligschennende taal die de jonge Blair uitkraamde. Bioscoopbezoekers vielen flauw en bioscopen richtten EHBO-posten in voor gasten die het allemaal even teveel werd. Dat zal anno 2001 niet meer gebeuren maar The Exorcist blijft een intense ervaring die ook nu nog een onmiskenbare indruk achter laat.
“Your Mother Sucks Cocks in Hell”
Na zijn succesvolle The French Connection kon de tegendraadse William Friedkin wel een potje breken maar dat hij met The Exorcist op de proppen zou komen had niemand echt verwacht. Van meet af aan waren er heftige meningsverschillen tussen hem en Blatty over inhoudelijke aspecten. Ook de gebeurtenissen op de set maken inmiddels deel uit van de levende legende en vormen een apart hoofdstuk. Zo vroeg een hevig geshockeerde Max von Sydow zich na de eerste verbale vuilspuiterij van de 12-jarige Linda Blair af op dit wel de bedoeling was. Ellen Burstyn werd in een corset tot ver over de pijngrens door een kamer geslingerd onder begeleiding van obsceniteiten uitgekraamd door de stand-inn van Linda Blair in de beroemde en vaak weggeknipte kruis masturbatiescène. William O’Malley, een echte priester zonder acteerervaring, werd door Friedkin tot het uiterste en tot tranen gedreven om de sterfscene van Jason Miller naar tevredenheid te spelen. De tranen en de emotie in de film zijn dan ook echt. En dit is slechts het topje van de ijsberg.
“Untill She Rotts and Lies Stinking in the Earth”
Naast de tour de force van de cast is in The Exorcist een belangrijke rol weggelegd voor de speciale effecten en geluidseffecten die in aangrijpendheid nog steeds niet overtroffen zijn. Het grimeerwerk dat de onschuldige tiener Blair veranderde in een afzichtelijke, groene smurrie kotsende demoon, het hoofd dat volledig om zijn as draait en de bloederige kruismasturbatiescene laat menigeen ook nu nog even met de ogen knipperen. De scenes waarin Blair tijdens het exorcisme boven het bed zweeft is sindsdien meer dan eens in andere films te zien geweest. Plagiaat of hommage. Beide varianten zijn mogelijk maar geen enkele ‘hommage’ haalt het bij de zwevende Blair zelf. De bleke gelaten, de koude ademstoten die de beide van onderen belichtte priesters in de verder donkere kamer uitblazen terwijl ze met hun heilige bezweringen de zwevende duivel er onder willen krijgen is van eenmalige kwaliteit. Iedere latere poging die maar in de buurt van deze scene komt draagt het stigma van inferioriteit. Een hoge prijs die desondanks steeds weer door regisseurs wordt betaald.
De rauwe en rokerige stem van Hollywoodveterane Mercedes McCambridge werd het geluid van de duivel. Ze ging volledig op in haar rol en verbaasde vriend en vijand met haar diepe astmatische en hese lach. Zelfs het hijgende en diepe geluid van James Earl Jones’ Darth Vadervertolking, vier jaar later in Star Wars kon hier niet tegenop. Om de meervoudige persoonlijkheid van de duivel een geluid te geven werden verschillende tracks van McCambridge’s stem over elkaar gemixt waaruit een kakofonie voortkwam die in eerste instantie een nietszeggende stroom gekerm, gekreun en gegrom laat horen. Totdat uit volle borst de naam van father Merrin klinkt, de Nemesis van de duivel.
Voor de specifieke geluidseffecten deed Friedkin een beroep op Gonzalo Gavira. Friedkin had Alejandro Jodorowski’s psychedelische western El Topo gezien en wilde de man die daar de geluiden had voortgebacht. Gavira bleek een eenvoudige Mexicaanse boer te zijn die op blote voeten de studio binnenkwam en al kijkend naar de film met allerlei huis, tuin en keukenattributen de vreemdste geluiden voortbracht. Zo kwam het krakende geluid van Blair’s hoofd wanneer het ronddraait op haar schouders van een lederen portemonee die Gavira tussen zijn handen draaide. Alsof het nog niet genoeg was koos Friedkin voor de begeleidende soundtrack evenzo mysterieuze als veronrustende composities van Krystof Penderecki, Anton Webern en een nog jonge Mike Olfield. Oldfields album Tubular Bells was zojuist verschenen als eerste release van het nog maagdelijke Virgin Label. Het succes van the Exorcist heeft mede bijgedragen aan de verkoop van dit pre-new age album dat door de jaren heen het muzikale boegbeeld van de film is geworden.
The Sow is Mine!!!!
Na het overweldigende succes zat het er dik in dat er een vervolg zou komen. Zo goed als The Exorcist was, zo slecht was The Exorcist 2: Heretic. Blair was wederom van de partij nu terzijde gestaan door Richard Burton. De belabberde productie en het belachelijke script waren een smet op het origineel dat gelukkig over genoeg eigen bestaansrecht beschikte om zijn navolger snel te laten vergeten. In 1990 was het weer raak. Schrijver Blatty nam deze keer zelf plaats in de regiestoel om zijn eigen roman te verfilmen. The Exorcist 3: Legion haalt het niet bij de magische eerste Exorcist, staat daar te ver vanaf maar laat deze in ieder geval wel in zijn waarde. En alsof het nog niet genoeg is wordt in Hollywood druk gecast voor een prequel van The Exorcist waarin de Afrikaanse avonturen van de jonge father Merrin uit de doeken worden gedaan. Een verhaallijn die ook in het discutabele Exorcist 2: the Heretic al aangestipt werd.
Nu 27 jaar na de eerste release is The Exorcist wederom in de bioscopen te bewonderen. De oudere generatie ondergaat de angst nogmaals, de jongere generatie wordt door de duivel ontmaagd en van alle illusie ontdaan dat oude films slappe hap zijn. Wellicht dat er nu een nieuwe generatie op bedevaart gaat naar de steile, stenen trap in Georgetown waar Jack McGowran en Jason Miller in de film zo onfortuinlijk aan hun einde komen.
Als klap op de vuurpijl zijn er aan The Exorcist 2001 enige scènes toegevoegd die bij de aanvankelijke montage op de vloer belandden. Of deze scènes een toevoegende waarde hebben mag ieder voor zich bepalen maar puristen zullen spreken van heiligschennis. Dat neemt allemaal niet weg dat bij de re-release in de Verenigde Staten de film binnen een week op de tweede plaats stond. In april bereikt Friedkin’s kruistocht Nederland.
Constant Hoogenbosch
©Movie Machine 2001
