Angst en ellende vormen de rode draad in de filmtoekomst
De toekomst is iets waarvan we weten dat het komt maar het allemaal meemaken zal niemand. In de optiek van science fictionschrijvers en daaruit voortvloeiende boeken en films misschien maar goed ook. Het toekomstbeeld dat zij schetsen is doorgaans geen utopische samenleving maar een donkere en duistere distopie die een belerend vingertje wijst in de richting van de mensheid. Het Utopia van Thomas More is al lang geleden verworpen. Het heeft plaats gemaakt voor de andere kant van de medaille, de distopie.
Ook anno 2003 vinden er tal van science fictionfilms hun weg naar de bioscoopdoeken. Allen gesitueerd tegen de achtergrond van een doembeeld, de ondergang van de maatschappij en een post-apocalyptische hel op aarde. The Matrix Reloaded is in deze slechts één van de vele titels. Zeker niet de eerste en zeker niet de laatste.
Eerder dit jaar verscheen de documentaire Naqoyqatsi, een prachtig visueel relaas van de mens in zijn relatie tot de omringende wereld en met name de steeds verder gaande plaats die techniek inneemt. Cineast Godfrey Reggio sloot daarmee zijn trilogie, met voorgangers Koyaanisqatsi en Powaqqatsi, af. Neemt Reggio een relatief neutrale en registrerende positie in, andere filmmakers hanteren een beduidend minder fluwelen handschoen en verwisselen hun roze zonnebril voor een zwarte. Het is doorgaans diepe ellende die zij in de toekomst voor ons zien weggelegd. De distopie toont een afgebroken samenleving, verwoest door rampen, veroorzaakt door mensenhand en daar zit hem de kneep. In de volbloed distopieen zijn het de mensen die er een potje van maken en de wereld in de verdoemenis storten. Een vreemde redenering is dat niet want het ‘evenwicht’ waarin we verkeren is gemakkelijk verstoord. Volg een week de actualiteiten en het is bijna een wonder dat de mensheid nog bestaat. De realiteit van de science fictionfilm komt steeds dichter bij de werkelijkheid en dan spreken we niet over fantasyspektakels als Star Wars maar bijvoorbeeld de ondergang van de mensheid door een virus in Terry Gilliams 12 Monkeys (1995), de ineengestorte hongerende samenleving in Richard Fleischers Soylent Green (1973), de arme werklegers in Fritz Langs Metropolis (1927), de man die in de ruimte vecht voor de laatste fauna en flora van de aarde in Douglas Trumbulls Silent Running (1972), de strijd om brandstof in George Millers Mad Max II: the Road Warrior (1981) en de door waanzin gedreven menscreaturen in Danny Boyle’s ultieme distopie 28 Days Later.
De Nieuwe Orde
Na een grote klap voor de aarde en de mensheid is het tijd voor een grote schoonmaak. De bezem wordt door de samenleving gehaald en een strak totalitair regime werpt zich op in een nieuwe orde. Zo wordt de mensheid in THX 1138 onderworpen aan een God uit de computer, worden emoties, kunst en muziek een doodzonde in het zojuist verschenen Equilibrium, belanden boeken op de brandstapel in Fahrenheit 451 en leeft de bevolking in een pseudo Stalinistische onderdrukking in 1984, compleet met geschiedvervalsing en nieuwe taal. Emotieonderdrukking en verkilling van de mensheid vormen in veel gevallen een belangrijk aandachtspunt van de nieuwe orde. De held is meestal een sterk voorvechter van de nieuwe orde die geconfronteerd wordt met een afschuwelijke waarheid en zich vervolgens opwerpt als krachtig tegenstander. Tranen schieten Christian Bale in zijn ogen wanneer hij in Equilibrium vergeet zijn dagelijkse emotieonderdrukker Prozium in te nemen en Charlton Heston belandt in Soylent Green op de rand van waanzin als hij erachter komt dat het massaal geproduceerde voedsel van Soylent Green bestaat uit gerecycled mensenvlees. De prijs die voor de nieuwe orde wordt betaald ligt hoog.
De Positivisten
Het is vreemd te moeten ontdekken dat er maar heel weinig echt positieve science fictiondenkers zijn, de late utopische nazaten van Thomas More. Gene Roddenberry is met zijn Star Trek een van de weinige uitzonderingen. In zijn toekomst is de aarde na een vernietigende oorlog een waar Hof van Eden geworden waar geen honger en armoede meer bestaat. Daarom zoeken ze de ellende maar in het universum. Roddenberry toonde zijn visie reeds in de jaren zestig en ook nog eens met een multiraciale samenleving op basis van gelijkheid. Wij kijken niet meer op van een zwarte officier maar het optreden van Nichelle Nichols als Lieutenant Uhura in een vooraanstaande positie op de brug van de Enterprise was buitengewoon vooruitstrevend en voor de doorsnee Amerikaan in de jaren zestig pas echt science fiction.
Een addertje onder het gras vormt George Pal’s Time Machine uit 1960. Rod Taylor reist met zijn tijdmachine naar een verre toekomst waar hij in een paradijselijk oord belandt waar mensen vreedzaam met elkaar leven en in luiheid genieten van onschuldige spelletjes. Het is te mooi om waar te zijn en daar komt George ook achter wanneer de sirenes loeien en de mensen gehypnotiseerd de grotten van de Morlocks binnen gaan om te dienen als slaaf en voedsel.
In The Matrix vertelt Agent Smith aan de gemartelde Morpheus het relaas van de eerste Matrix constructie waarin de mens in een ongecompliceerde en probleemloze wereld verkeerde waar alles koek en ei was. Dat het niet werkte kwam door de menselijke behoefte aan tegenslag. De mens kan niet leven in een wereld waar alles gladjes verloopt en er geen enkele uitdaging meer bestaat. Een zelfde achtergrond duikt op in Frank Capra’s klassieker Lost Horizon uit 1937. Een groep overlevenden van een vliegtuigcrash in het Himalayagebied belandt in de Shangri-La vallei. In dit van de buitenwereld afgesloten paradijs wordt nooit iemand ziek, heerst vrede en rust en sterven mensen gelukkig op hoge leeftijd. De overlevenden van de crash zijn onder de indruk en lijken zich over te geven aan jarenlang geluk. Toch komen er bij al dit moois al snel ongemakkelijke gevoelens en wil een aantal van hen de vallei verlaten. En waarom? Ze willen hun ogen niet sluiten voor de soms harde werkelijkheid die buiten Shangri-La ligt. Ze hebben dat spanningsveld nodig in hun leven.
De Neutralisten
Tussen negatief en positief staat dan nog een groep die zich vrij neutraal opstelt. Ze vellen enerzijds geen oordeel ten aanzien van het geschetste toekomstbeeld of relativeren hun visie door meerdere kanten van de toekomst te belichten. Stanley Kubrick is in deze een belangrijke regisseur. Zijn A Clockwork Orange is een absolute nachtmerrie voor de toekomstige samenleving maar zijn 2001: a Space Odyssey toont daarentegen een schone en opgeruimde toekomst. Dr. Strangelove schotelt dan weer op satirische wijze een doemscenario voor dat toont wat er gebeurt als de president van een grootmacht doordraait en ver zitten we daar niet vanaf. Andreij Tarkovsky sluit met zijn Solyaris uit 1972 aardig aan in de aanpak van Kubrick’s 2001 maar geeft ook een beduidend minder vrolijke visie met Stalker (1979).
Steven Spielberg, geïnspireerd door Kubrick onthoudt zich A.I en Minority Report van een echt waardeoordeel over de samenleving van de toekomst. Het ziet er allemaal goed uit maar toch zijn er zaken die niet helemaal kloppen. Het is alleen bij Spielberg niet zo dat ze het voortbestaan van de samenleving bedreigen. Het ontmaskeren van het falen de Precog Unit die misdaden kan voorspellen is een schandaal maar geen maatschappelijk kruidvat en de queeste van de kleine robotjongen David in A.I. is een persoonlijk relaas dat een parallel vormt voor het heil der robots. Wat Spielberg natuurlijk wel meegeeft is het einde der mensheid en de evolutie van een nieuwe ‘levensvorm’, de robots.
Weinig vertrouwen
Er bestaat blijkbaar weinig vertrouwen in de toekomst. Dagelijks gevoed door de media krijgen we ook niet een bijster hoopvol beeld van de ‘Shape of Things To Come’. Maar ook in vroeger tijden van H.G Wells zien we al geen echt goed voorgevoel voor het lot van de mensheid. Waar Wells het meer over een sociaal-maatschappelijke boeg gooide, richtte visionair Jules Verne zich meer op een avontuurlijke en technologische invalshoek en bleef redelijk positief.
Dit jaar worden ons weer verschillende scenario’s voorgeschoteld. In The Matrix Reloaded en Revolutions zien we wat er gebeurt wanneer Bill Gates zijn zin krijgt, na Terminator 3 kijken we toch weer anders aan tegen ons vrolijk zingende Furby en na het zien van Equilibrium mogen we blij zijn dat er nog boeken, kunst en gevoel bestaan.
Een belangrijke reden voor de meestal donkere en duistere toekomstvisies in films ligt feitelijk voor de hand. Het is immers interessanter om een doembeeld te laten zien dan een samenleving waar alles wens verloopt, iedereen gelukkig is en niemand iets te vrezen heeft. Wat is daar nou voor lol aan….
Constant Hoogenbosch
©Movie Machine 2005
